Maluszek i jego Mama po powrocie ze szpitala często potrzebują opieki bliskiej osoby. Obecność Tatusia w tym czasie pozwala na nawiązanie wyjątkowej więzi pomiędzy nim a Maleństwem. Szansę na takie wspólne chwile daje urlop ojcowski. Ile dni wolnych przysługuje młodemu Tacie i gdzie złożyć taki wniosek?
Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop ojcowski?
Pracownik – ojciec wychowujący dziecko będzie miał prawo do urlopu ojcowskiego w wymiarze do 2 tygodni (jednak w latach 2010 i 2011 ma on prawo tylko do 1 tygodnia), który może być wykorzystany do czasu ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia. Przysługuje on niezależnie od tego, czy matka korzysta z urlopu macierzyńskiego i niezależnie od jego wymiaru. Możliwa jest więc sytuacja, gdy matka dziecka korzysta z urlopu macierzyńskiego, wypoczynkowego lub wychowawczego, a ojciec wykorzystuje w tym samym czasie urlop ojcowski. Zasady wykorzystania tego urlopu na przełomie 2011 i 2012 r. są identyczne jak opisane wyżej w przypadku dodatkowego urlopu macierzyńskiego przysługującego na przełomie granicznych lat.
W czasie dodatkowego urlopu macierzyńskiego i urlopu ojcowskiego pracownikom również przysługuje zasiłek macierzyński.
Czy urlop ojcowski musi być wykorzystany, czy tylko rozpoczęty do 12 miesiąca życia dziecka?
Urlop ojcowski powinien się zakończyć do dnia ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia. Z chwilą osiągnięcia przez dziecko tego wieku, pracownik traci uprawnienie do urlopu ojcowskiego i tym samym prawo do zasiłku macierzyńskiego.
Jeżeli pracownik zbyt późno złoży wniosek i urlop ojcowski rozpocznie się w takim dniu, że do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy życia pozostanie mniej niż np. 1 tydzień w 2011 r., pracodawca powinien mimo wszystko udzielić go w wymiarze 1 tygodnia (tego urlopu zawsze udziela się w tygodniach, nigdy w dniach). Urlop ten skończy się jednak wcześniej z mocy samego prawa (bez decyzji pracodawcy), kiedy dziecko ukończy 12 miesięcy. W takim przypadku pracodawca uprawniony do wypłaty zasiłków wykazuje wypłatę zasiłku w dokumentach składanych do ZUS, płacąc go tylko za faktyczny czas urlopu ojcowskiego. Prawidłowość wypłaty zasiłku macierzyńskiego ZUS weryfikuje w trakcie kontroli przeprowadzanej u płatnika.
Natomiast pracodawcy zatrudniający mniej niż 20 pracowników, udzielający urlopu ojcowskiego, nie będąc uprawnionymi do wypłaty zasiłków – przekazują dokumenty (ZUS Z-3, odpis aktu urodzenia i informację o udzieleniu urlopu ojcowskiego) do ZUS, w celu wypłaty zasiłku macierzyńskiego, a ZUS sam weryfikuje uprawnienie do tego zasiłku.
Jak obliczać wiek dziecka, który wyznacza „granicę” udzielenia urlopu?
Zgodnie z art. 112 kc termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia. Oznacza to, że jeżeli np. dziecko urodziło się 5 czerwca 2010 r., ostatnim dniem urlopu ojcowskiego może być 4 czerwca 2011 r.
Co się dzieje, w sytuacji, gdy wniosek o urlop ojcowski zostanie złożony bez zachowania terminu?
Urlopu ojcowskiego udziela się na pisemny wniosek składany przez uprawnionego pracownika w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem takiego urlopu. Pracodawca musi uwzględnić taki wniosek. Natomiast złożenie wniosku z krótszym, niż 7 dniowe, wyprzedzeniem nie wiąże pracodawcy. Pracownik może wówczas skorzystać z urlopu ojcowskiego w innym terminie, do chwili ukończenia przez dziecko 12 miesięcy życia, o czym warto go powiadomić. Pracodawca może także dobrowolnie udzielić w takim przypadku urlopu ojcowskiego, nie ma jednak takiego obowiązku.
Ile urlopu przysługuje pracownikowi, któremu urodziły się bliźnięta?
Ojciec wychowujący większą liczbę dzieci urodzonych przy jednym porodzie (np. bliźniaki) jest uprawniony do urlopu ojcowskiego w wymiarze analogicznym jak przy wychowywaniu jednego dziecka urodzonego przy jednym porodzie (tj. 1 tygodnia w 2010 i 2011 r., a począwszy od 2012 r. 2 tygodni urlopu). Obowiązuje więc zasada: jeden poród = jeden urlop ojcowski.
Zróżnicowanie ze względu na liczbę dzieci urodzonych przy jednym porodzie lub jednocześnie przyjętych na wychowanie istnieje, więc jedynie przy ustalaniu wymiaru podstawowego i dodatkowego urlopu macierzyńskiego (art. 180 § 1 i art. 1821 § 1 kp.) oraz podstawowego i dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego (art. 183 § 1 i § 3 kp.).
Czy ojciec otrzyma urlop ojcowski jeśli mieszka w innym mieście niż dziecko i widuje je sporadycznie albo gdy nie jest mężem matki dziecka?
Prawo do urlopu ojcowskiego przysługuje pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko. Nie ma przy tym znaczenia, w jakim stosunku prawnym pozostaje pracownik – ojciec z matką jego dziecka; nie muszą oni być małżeństwem ani też razem mieszkać. Pojęcie „wychowywania dziecka” nie zostało sprecyzowane, a zatem kwestią ocenną pozostaje wywiązywanie się z tego obowiązku. Kontrolowanie, czy pracownik wychowuje dziecko nie wydaje się możliwe. Gdyby jednak pracodawca, w oparciu o swoją wiedzę, odmówił pracownikowi udzielenia urlopu ojcowskiego twierdząc, że nie wychowuje on dziecka, to zgodnie z art. 300 kp w związku z art. 6 kc na pracowniku spoczywa ciężar udowodnienia faktu, z którego wywodzi on skutki prawne.
Czy ojciec adopcyjny ma prawo do urlopu ojcowskiego?
Tak. Urlop ojcowski przysługuje zarówno ojcu biologicznemu, jak i ojcu adopcyjnemu. Udzielenie urlopu ojcowskiego ojcu adopcyjnemu można udzielić w ciągu 12 miesięcy od dnia uprawomocnieniu się postanowienia sądu orzekającego przysposobienie, jednak nie później niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10 roku życia.
Czy są jakieś przypadki, które mogłyby być powodem odmowy udzielenia urlopu ojcowskiego?
Nie. Wniosek o udzielenie urlopu ojcowskiego złożony przez pracownika – ojca wychowującego dziecko w ustawowym terminie zobowiązuje pracodawcę do udzielenia takiego urlopu. Jedynym ograniczeniem jest wiek dziecka. Zasada ta dotyczy także kadry kierowniczej. Jednym słowem: każdy mężczyzna, który jest zatrudniony na podstawie stosunku pracy i spełnia warunki, o którym mowa w tym tekście, ma prawo do urlopu ojcowskiego.
Czy można wnioskować o urlop ojcowski z przerwami, czyli np. poniedziałek-piątek i później poniedziałek-wtorek?
Nie. Pracownik-ojciec wychowujący dziecko ma prawo do urlopu ojcowskiego w wymiarze 1 tygodnia (w 2010 i 2011 r.) lub 2 tygodni (od 2012 r.), nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia. W związku z tym słuszny wydaje się pogląd, iż urlop ojcowski nie może być dzielony na tygodnie (po 2012 r.), ani udzielany w dniach lub z przerwami.
Czy po powrocie z urlopu ojcowskiego można „wymusić” urlop wypoczynkowy, jak po urlopie macierzyńskim?
Tak. Do pracownika ojca wychowującego dziecko w okresie korzystania z urlopu ojcowskiego odpowiednio stosuje się m.in. art. 163 § 3 kp. Oznacza to, iż na wniosek pracownika ojca bezpośrednio po urlopie ojcowskim trzeba udzielić urlopu wypoczynkowego; dotyczy to jak się wydaje także urlopu zaległego za lata poprzednie (pracownik może żądać całego przysługującego mu urlopu, a pracodawca nie może mu go odmówić). 
Czy w trakcie urlopu ojcowskiego pracownik jest chroniony przed zwolnieniami indywidualnymi i grupowymi z ustawy z 13 marca 2003 r.?
Nie. Przepisy ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników nie przewidują szczególnej ochrony pracownika na urlopie ojcowskim przed rozwiązaniem umowy w ramach tzw. zwolnień grupowych.
W odniesieniu zaś do zwolnień indywidualnych dokonywanych w oparciu o art. 10 ww. ustawy rozwiązanie umowy z pracownikiem na urlopie ojcowskim jest możliwe tylko pod warunkiem niezgłoszenia sprzeciwu przez zakładową organizację związkową w terminie 14 dni od otrzymania zawiadomienia o zamierzonym wypowiedzeniu.
Są to wyjątki od ogólnej zasady, że pracownikowi w czasie urlopu ojcowskiego przysługuje pełna ochrona przed wypowiedzeniem umowy oraz wypowiedzeniem warunków pracy i płacy (dlatego np. pracodawcy zatrudniający do 20 pracowników, którzy nie podlegają ustawie z 13 marca 2003 r. nie mogą wypowiadać umów pracownikom na urlopach ojcowskich, nawet z przyczyn niedotyczących pracowników).
Czy pracodawca może kontrolować, czy pracownik na urlopie ojcowskim zajmuje się dzieckiem?
Nie. Wydaje się, że pracodawca nie ma takiego prawa, bowiem taki obowiązek nie wynika z brzmienia przepisu art. 1823 § 1 kp. Wynika z niego jedynie, że do urlopu ojcowskiego jest uprawniony pracownik wychowujący dziecko (a nie sprawujący osobistą opiekę, jak to jest w przypadku urlopu wychowawczego).
Od 15. tygodnia ojciec może przejąć urlop macierzyński
Niezależnie od prawa do urlopu ojcowskiego, pracownik – ojciec wychowujący dziecko może też skorzystać z części urlopu macierzyńskiego matki, ale pod warunkiem że matka z tej części urlopu zrezygnuje. Musi ona jednak wykorzystać co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego. A zatem ojciec może udać się na ten urlop najwcześniej od 15. tygodnia po porodzie.
Wyjątkowo, w razie zgonu pracownicy oraz w razie jej przebywania w szpitalu w czasie urlopu macierzyńskiego, pracownik – ojciec wychowujący dziecko, ma prawo do pozostałej części urlopu, także tej, która normalnie przysługiwałaby tylko pracownicy.
Pracownik – ojciec dziecka może skorzystać z urlopu macierzyńskiego tylko wówczas, gdy wychowuje dziecko. Urlop macierzyński nie przysługuje zatem:
- pracownikowi wychowującemu dziecko, jeżeli nie jest jego ojcem
- ojcu wychowującemu dziecko, jeśli nie jest pracownikiem, np. jest zleceniobiorcą, ma działalność gospodarczą,
- pracownikowi ojcu, który nie wychowuje dziecka, gdyż np. został pozbawiony praw rodzicielskich.
Podstawa prawna: art. 180, art. 182(3) , art. 183(1) kp, art. 121§ 1 Kodeksy Rodzinnego i Opiekuńczego, § 12 pkt 1 rozporządzenia MPiPS z 27 lipca 1999 r. w sprawie określenia dowodów stanowiących podstawę przyznania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 1999 r. nr 65, poz. 742).
Artykuł powstał przy współpracy i dzięki uprzejmości Pana Mariusza Rasia, specjalsity ds. Kodeksu Pracy.
